Cyfrowe archiwa: między pamięcią a zapomnieniem

Gdy w 1972 roku NASA wysłała w kosmos sondę Pioneer 10 z aluminiową płytką zawierającą podstawowe informacje o ludzkości, nikt nie przypuszczał, że już za kilka dekad będziemy przechowywać więcej danych w ciągu jednego dnia niż przez całe poprzednie stulecia. Dzisiejsze cyfrowe archiwa to nie tylko narzędzie historyków, ale zwierciadło całej naszej cywilizacji.

Nowy wymiar pamięci

W Bibliotece Aleksandryjskiej, która była największym zbiorem wiedzy starożytnego świata, mieściło się około pół miliona zwojów. Dziś przeciętny dysk SSD o pojemności 1TB może pomieścić 50 razy więcej informacji. Ale cyfrowe archiwum to coś więcej niż tylko pojemność – to zupełnie nowe podejście do zachowania dziedzictwa.

Weźmy przykład projektu Google Books. Skany milionów książek z całego świata dostępne w kilka sekund to coś, o czym marzyli bibliotekarze przez stulecia. Ale ta rewolucja ma swoje cienie – problemy z prawami autorskimi, pytania o jakość skanów i to, co zostało pominięte w procesie digitalizacji.

Technologie, które zmieniają zasady gry

Oto trzy przełomowe technologie zmieniające archiwistykę:

1. Sztuczna inteligencja w klasyfikacji – Systemy takie jak AI Cataloger potrafią automatycznie opisywać i katalogować zbiory, redukując czas potrzebny na te zadania nawet o 90%
2. Blockchain dla weryfikacji – Muzeum Narodowe w Warszawie testuje system zabezpieczeń oparty na technologii rozproszonych rejestrów
3. Kompresja kwantowa – Nowe algorytmy pozwalają zmniejszyć rozmiar cyfrowych kopii bez utraty jakości

Jednak najbardziej fascynujący jest rozwój holograficznych systemów przechowywania danych. Prace nad nośnikami, które mogą przetrwać tysiące lat bez degradacji, prowadzone są już w kilku ośrodkach na świecie, w tym w polskim NCBJ.

Wyzwania, których nie można ignorować

W 2018 roku doszło do spektakularnej awarii w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie w wyniku błędu systemu utracono dostęp do części zdigitalizowanych zbiorów. To pokazuje, jak kruche są nasze cyfrowe repozytoria.

Główne problemy to:

• Obsolescencja formatów – Kto dziś pamięta program WordStar albo dyskietki 8-calowe?
• Cyberbezpieczeństwo – Ataki ransomware na archiwa przybierają na sile
• Prawo autorskie – W UE trwa spór o dyrektywę copyrightową i jej wpływ na digitalizację
• Kapacytalizm nadzoru – Kto kontroluje dane, kontroluje pamięć społeczną

Szczególnie niepokojące są przypadki celowego niszczenia cyfrowych archiwów, jak miało to miejsce podczas wojny w Ukrainie, gdzie rosyjskie ataki wymierzone były także w serwery przechowujące dokumentację historyczną.

Co dalej? Scenariusze przyszłości

Eksperci przewidują trzy możliwe ścieżki rozwoju:

1. Scenariusz korporacyjny – Giganci technologiczni przejmują rolę strażników cyfrowej pamięci. Już dziś Amazon oferuje Glacier – tanią usługę archiwizacji danych, a Google prowadzi projekt Archive-It.

2. Scenariusz obywatelski – Rozwój zdecentralizowanych sieci takich jak IPFS czy Filecoin, gdzie każdy może stać się archiwistą. W Polsce inicjatywa Otwarte Zabytki pokazuje siłę crowdsourcingu w digitalizacji.

3. Scenariusz hybrydowy – Partnerstwo publiczno-prywatne, gdzie państwa tworzą ramy prawne, a firmy dostarczają technologie. Przykładem może być europejski program Europeana.

Jak mówi dr Anna Wójcik z Instytutu Pamięci Cyfrowej: Największym wyzwaniem nie jest technologia, ale wypracowanie nowej etyki archiwizowania. Musimy nauczyć się mądrze selekcjonować, co warto zachować dla przyszłych pokoleń.

Może warto zacząć od siebie? Regularne wykonywanie kopii zapasowych ważnych plików, udział w projektach typu Wikipedia czy Internet Archive, świadome korzystanie z chmur obliczeniowych – to małe kroki, które każdy z nas może zrobić już dziś. Bo pamięć cyfrowa to nie tylko sprawa instytucji, ale nasza wspólna odpowiedzialność.